1. Tồn tại xã hội là gì? Ý thức xã hội là gì?
* Tồn tại xã hội là toàn bộ đời sống vật chất của XH và những điều kiện sinh hoạt vật chất của nó. Đây là hình thức biểu hiện của vật chất trong ngành XH, bao gồm 3 yếu tố cơ bản:
+ Phương thức SX: trước hết nhất, quyết định nhất.
+ Môi trường tự nhiên
+ Điều kiện dân số * Ý thức xã hội là toàn bộ những quan niệm, tư tưởng, những tâm tư, tình cảm, những tập tương truyền thống, những thiên hướng, hứng thú… của XH phản ánh lại tồn tại XH ở từng giai đoạn phát triển lịch sử nhất định.
– Nếu phân chia theo chiều ngang (tạo những cấp độ cao thấp) thì ý thức xã hội XH bao gồm Hai cấp độ cơ bản:
+ Ý thức xã hội thông thường
+ Ý thức lý luận (ý thức xã hội khái quát từ kinh nghiệm hoạt động thực tiễn) Trong hai cấp độ trên, thì vai trò quan yếu nhất thuộc về hai yếu tố là tâm lý XH và hệ tư tưởng.
+ Tâm lý XH là phòng ban của ý thức xã hội thông thường, nó bao gồm những tâm tư tình cảm, những tập tương truyền thống, những thói quen, tập quán… của XH phản ánh trực tiếp những điều kiện sinh hoạt vật chất hàng ngày của XH, đây là phòng ban sở hữu tính vững bền và thủ cựu cao.
+ Hệ tư tưởng là phòng ban của ý thức lý luận, nó bao gồm những quan niệm tư tưởng đã được hệ thống hóa thành chỉnh thể triết lí để phản ánh những lợi ích cơ bản và địa vị của một giai cấp nhất định.
– Nếu phân chia ý thức xã hội theo chiều dọc thì ý thức xã hội bao gồm những hình thái ý thức xã hội khác nhau: ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức đạo đức, ý thức tôn giáo, ý thức thẩm mỹ, triết học, khoa học…
2. Về mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội:
2.1. Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội:
Theo quan niệm toàn cầu quan duy vật thì vật chất sở hữu trước, nó sinh ra và quyết định ý thức. Trong ngành XH thì quan hệ này được biểu hiện là: tồn tại xã hội sở hữu trước, nó sinh ra và quyết định ý thức xã hội, điều đó được thể hiện cụ thể là:
– Tồn tại xã hội nào thì sinh ra ý thức xã hội đấy. Tức là người ta ko thể tìm nguồn gốc tư tưởng trong đầu óc con người, mà phải tìm nó trong chính tồn tại xã hội. Do đó phải tồn tại xã hội để lý giải cho ý thức xã hội.
– Lúc tồn tại xã hội thay đổi một cách cơ bản, nhất là lúc phương thức SX đã thay đổi thì sớm hay muộn thì ý thức xã hội cũng phải thay đổi theo.
2.2. Tính độc lập tương đối và sự tác động trở lại của ý thức xã hội lên tồn tại xã hội:
Sự lệ thuộc của ý thức xã hội vào tồn tại xã hội ko phải lúc nào cũng diễn ra trực tiếp mà cần phải xét tới cùng qua nhiều khâu trung gian mới thấy được, bởi vì ý thức xã hội sở hữu tính độc lập của mình. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội được thể hiện dưới những hình thức sau:
– Ý thức xã hội thường lạc hậu hơn so với tồn tại xã hội. Sở dĩ tương tự bởi vì:
+ Do nó chỉ là phản ánh của tồn tại xã hội nên thường biến đổi sau;
+ Do nó sở hữu những phòng ban sở hữu tính vững bền, tính thủ cựu cao (tâm lý XH, tôn giáo…);
+ Do sở hữu những lực lượng XH luôn tìm cách duy trì tính lạc hậu trên (nhằm thống trị ND, nô dịch ND…).
– Vai trò tiên phong vượt trước của tri thức khoa học, phòng ban này trong ý thức xã hội sở hữu khả năng nắm bắt những quy luật vận động khách quan, từ đó đưa ra được những dự đoán, tiên lượng về sự phát triển của XH, nên sở hữu thể đi tồn tại xã hội nên sở hữu thể đi trước một bước so với tồn tại xã hội (VD dự đoán của Mác về sự sụp đổ của CNTB…).
– Tính kế thừa trong sự phát triển của ý thức xã hội sở hữu thể làm cho nó sở hữu một trình độ phát triển cao hơn so với tồn tại xã hội. Nên sở hữu những dân tộc với trình kinh độ tế, chính trị kém phát triển nhưng đời sống ý thức lại rất phát triển, chẳng hạn dân tộc Đức ở thể kỷ XIX: kinh tế lạc hậu so với Châu Âu, nhưng văn hóa ý thức khôn xiết phát triển (âm nhạc, hội họa….).
– Sự tương tác giữa những hình thái ý thức xã hội sở hữu thể tạo ra những quy luật đặc thù, chi phối sự phát triển của ý thức xã hội, làm cho nó ko hoàn toàn lệ thuộc vào tồn tại xã hội. Cụ thể là ở những giai đoạn nhất định thường nổi lên một hình thái ý thức xã hội chủ đạo, chi phối những hình thái ý thức còn lại (làm cho toàn bộ XH phụ thuộc hoàn toàn vào ý thức chủ đạo: thời trung thế kỉ thì tôn giáo chi phối xã hội, ngày nay khoa học chi phối xã hội).
– Do sở hữu tính độc lập tương đối nên ý thức xã hội sở hữu thể tác động trở lại lên tồn tại xã hội theo Hai xu hướng:
+ Nếu ý thức xã hội phản ánh đúng đắn những quy luật khách quan của tồn tại xã hội thì nó sở hữu thể xúc tiến sự phát triển của tồn tại xã hội. Vai trò này thuộc về ý thức của những giai cấp tiến bộ và cách mệnh.
+ Nếu ý thức xã hội phản ánh sai lệch, xuyên tác những quy luật khách quan của tồn tại xã hội thì nó sẽ kìm hãm sự phát triển của tồn tại xã hội. Tác động này thuộc về ý thức của những giai cấp cũ, lạc hậu, phản động. Sự tác động của ý thức xã hội lên tồn tại xã hội phụ thuộc vào mức độ xâm nhập của nó vào trong phong trào của quần chúng nhân dân. Cho nên phải thường xuyên đấu tranh để phổ biến tri thức khoa học và lý luận cách mệnh cho quần chúng nhân dân, đồng thời để đấu tranh để loại bỏ những tàn tích của văn hóa, tư tưởng cũ, phản động ra khỏi quần chúng (ko tác động tới quần chúng nhân dân).
